Осыдан біршама уақыт бұрын автобуста кетіп бара жатырмыз. Өздеріңіз білетіндей, аялдамаларды хабарлап тұратыны бар ғой. Бір кезде сол хабарлағыш: "Келесі аялдама Смағұл Сәдуақасов көшесі" деді. Әлгі аялдамаға жеткенде тағы да: "Смағұл Сәдуақасов көшесі. Келесі аялдама..." деп хабарлады. Сонда анадай жерде отырған бір әйел кісі: "Смағұл Сәдуақасов деген кім? Тек қана атын айтып қоймай, ол кісілердің өмірбаяны туралы айтса болады ғой" деді. Расында көп айтыла бермегендіктен ол кісілер туралы білетіндер аз. Сол үшін Смағұл Сәдуақасовтың қысқаша өмірбаяны әрі ерліктері баяндалған мақаланы сіздермен де бөлісейін дедім.

Смағұл Сәдуақасов (1900-1933) — кеңестік мемлекеттік саяси, мәдениет қайраткері. Бұрынғы Көкшетау облысы, Ленин ауданы, Жарқын ауылында туған.

Он жасына дейін «Ғалия медресесін» бітірген өз әкесі Сәдуақас хазіреттен тәлім-тәрбие алып, одан кейін Әбіл молда мектебінде білімін жалғастырады. 1912-1915 жылдары Павлодардағы екі кластық орыс-қазақ училищесін бітіріп, бір жыл мұғалім болады да, Омбыдағы ауылшаруашылық мектебіне түседі.

1918-1920 жылдары «Центросибирь» кооперативтер бірлестігінде қызмет етеді.

1920 жылы Орынборда Қазақстандағы алғашқы жастар ұйымының хатшысы болып сайланады.

Сол жылы жаңа құрылған Қазақ Автономиялы республикасының үкімет басшылығына қызметке алынады. 1925-1926 жылдары «Еңбекшіл қазақ» («Егемен Қазақстан») газетінің жауапты шығарушысы, әрі «Қызыл Қазақстан» («Ақиқат») журналының редакторы, 1925-1927 жылдары Қазақ АССР Халық ағарту комиссары, 1927-1928 жылдары Ташкенттегі қазақ педагогика институтының ректоры қызметтерін атқарды.

1928-1932 жылдары Мәскеу көлік инженерлері институтын оқып бітірген соң Мәскеу-Донбасс темір жол құрылысында инженер-құрылысшы болып еңбек етті.

Мемлекеттік, қоғамдық қызметпен қоса әдеби-ғылыми шығармашылықпен айналысып, сол кезде шығып тұрған қазақ, орыс тілдеріндегі көптеген газет-журналдарда саясат, шаруашылық, ел ісі, мәде­ниет, әдебиет, өнер, тарих мәселелерін сөз еткен мақалалары жарияланды.

Көркем әңгімелері де жарық көрді. Оның «Жастармен әңгіме» (Орынбор, 1925 жылы), «Ұлт театры туралы» (Қызылорда, 1926 жылы), «Қазақстандағы халық ағарту мәселелері» (Қызылорда, 1927 жылы) деген үлкенді-кішілі кітаптары жарық көрді. Сондай-ақ Қазақстандағы ұл-азаттық көтеріліс пен Қазан төңкерісінен кейінгі ел өмірін арқау еткен «Сәрсенбек» атты романы да бар. «Салмақбай, Сағындық» (1923 ж.), «Күміс қоңырау» (1927 жылы) повестері қазақ әдебиетіндегі проза жанрын дамытуға қосылған үлес болып табылады.

С. Сәдуақасов «Еңбекшіл қазақ» («Егемен Қазақстан») басылымды екі рет (1921 жылы қаңтар — 1921 жылы ақпан және 1925 жылы қаңтар — 1926 жылы сәуір) басқарған кісілердің бірі.

Смағұл Сәдуақасовтың бүкіл қайраткерлік, азаматтық болмысы жарқырай танылған кезең 1925-1927 жылдар еді. Бұл кезде ол республика халық ағарту комиссары, әрі өлкелік партия комитетінің бюро мүшесі болды. Бұл кезең сонымен біргеФ.И.Голощекиннің Қазақстан өлкелік партия комитетін басқару кезімен дәлме дәл келеді.

С. Сәдуақасов мен Ф.Голощекиннің арасындағы келіспеушілік, қақтығысты тарихшылар төрт түрлі мәселеден сабақтап жүр. Олар біріншіден, мекемелердегі іс қағаздарын қазақыландыру, екіншіден, қазақтың оқыған, көзі ашық зиялы қауымына деген көзқарас, үшіншіден, байлар мен орташаларға деген көзқарас, төртіншіден, өнеркәсіпті дамыту.

Асыл азамат 33 жыл ғана ғұмыр сүріп, 1933 жылы Мәскеу-Донбасс темір жол құрылысындағы апатта қайтыс болды.^[1] [2]

Дереккөздер

1. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3

2. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8

Смағұл Сәдуақасов: «Мен «Кіші октябрьге» қарсымын»

«Егемен Қазақстан» газетінің өткен жылғы 31 желтоқ­сандағы нөмірінде ұлт рухының жанашыры болып жүрген белгілі азамат Сабыр Қасымовтың Смағұл Сәдуақасовтың сүйе­гінің күлін еліне қайтаруға байланысты Мәскеу мэриясының шешімі жөнінде хабары жарияланды. Мәскеуде қайтқан адам­ның денесін өртеп, күлін арнайы орынға қою үрдісі бұрыннан болған. Қазір де солай.  Ендігі жерде Алаш арысының сүйегінің күлін өз орнымен және тиесілі мәртебеде ата жұртында жерлеу рәсімі  шешімін табады деп сенуге болады. Осы тарихи оқиғаға орай С.Сәдуақасовтың өмірі мен қызметіне байланысты мақа­ланы оқырмандар назарына ұсынып отырмыз.

Нарком

Ф.Голощекин 1925 жылы Қа­зақ­станға басшылыққа келіп, мұндағы жағдаймен танысып алған соң И.Сталинге арнайы хат жолдады. Онда өзі­нің «Кіші октябрь» аталған бағдар­ламалық курсын негіздеп, оған  Бас хатшының толық қолдауын алды. Бағ­дарламаның өзекті жібі ретінде Қа­зақ­стандағы саяси билікке белсенді түрде кеңестік, яғни таптық сипат беру, оны «байлардың», яғни, алаш­ор­дашылардың ықпалынан аршып алу, осы мақсатта жергілікті орындарда партиялық ячейкалардың рөлін күрт арттыру сияқты мәселелер қойылды. Бұл шын мәнінде Қазақстандағы билік жүйесінің  бұдан былайғы кезең­де­гі саяси мазмұны жөніндегі мәселе­нің жаңа сипат алуы еді. Басқаша айт­қанда, Голощекин сияқты ұлт мә­се­лесінде мүлдем сауатсыз басшы ар­қы­лы коммунистік басшылық Қазақ­стандағы билік жүйесінің мазмұндық тұрғыдан жалпы ұлттық сипат емес, таптық сипат алуға тиіс екендігін ашық білдіруі болатын. Сонымен бірге, осы арада мынадай бір жағдайға көңіл аудармасқа лаж жоқ. Өзін «таза» таптық мазмұндағы билік ретінде көрсетуге тырысқан кеңестік жүйе, шын мәнінде осы мезгілден бастап-ақ таптық сипатпен қатар шовинистік, яғни орыстық сипаттарды өзара үй­лес­тіре алып жүрген гибридтік мемлекеттік жүйе болғандығын айтқан жөн. Қазақстанда оның бұл ерекшелігі экономика, қоныстандыру, кадр жә­не тіл сияқты салалардағы ұстаным­дарынан анық көрініс тапты.

Голощекин билікке келген уақыт­тан бастап-ақ мемлекеттік биліктің әл­еу­мет­тік мазмұнына байланысты ұлт­тық басқарушы топтың да өзара қарсы екі ұстанымға бөлініп кеткендігі бай­қалды. Кеңестік мемлекеттік автоно­мия­ға жал­пы­ұлттық сипат, маз­мұн беруге күш салушы  бірінші топ Голощекин ұсын­ған бағдарламаны қа­зақ ауылында жа­санды түрде «азамат соғысын» тудыру әрекеті ретінде ба­ғалады. Ал, келесі екінші ұстаным­да­ғы басшы қызмет­керлер Қазақстан­дағы жағдайға сталиндік орталықтың көзімен қарап, мұн­да да басымдылық ішкі Ресей губер­нияларындағыдай таптық мәселелерді шешуге берілгенін жөн санады.

Уақыт Смағұл Сәдуақасов баста­ған бірінші топтың болжамының дұ­рыс екендігін көрсетті. 20-шы жыл­дар­дың соңына қарай жаңа биліктің эконо­микалық және әлеуметтік саяса­тына қарсылық танытқан бас көте­рулер бүкіл қазақ даласында өріс ал­ды. Қарулы қарсылық сонымен бір мезгілде ауқаттылар мен орташа­лар­дың негізгі байлықтары - малдарын жаппай аяусыз қырып салуға немесе көрші елдерге қоныс аударуға ұласты. Қазақ даласында мал басы күрт кеміп кетті. Бұл ешқандай да асыра айтусыз нағыз «азаматтық соғыстың» көрінісі еді.

Сонымен, Голощекин келген мезгілден бастап Қазақстандағы мемле­кет­тіліктің мазмұнын анықтауға бай­ла­ныс­ты егес жоғарыда аталған екі топтың арасында өрбіді. Голощекин өз тара­пы­нан қазақ басқарушы тобы арасындағы ымырасыз күрестің түпкі тамыры мен шынайы мазмұнын түрлі айла-әдістер арқылы мүмкін болған­ша тереңірек жа­сыруға тырысты. Аны­ғырақ айтқанда, алғашқы топтың енді қалыптаса бас­та­ған мемлекеттік билікке ұлттық мазмұн беру әрекетін мойындауға қарсылық та­нытты. Он­ың мұндай ұстанымы орта­лықтың саяси бағытына сәйкес келетін еді. Сон­дықтан да Голощекин жоға­рыда атал­ған екі топтың арасындағы күресті қазақ қоғамы ішінде бұрыннан келе жатқан «топшылдық дерті» есебінде көрсетуге тырысты. Кезінде Т.Рыс­құ­лов Қазақстан басшысының бұл қитұрқы әрекетіне «голощекин әдісі» деген ат беріп, оның астарында «щиналармен» қорқытып кез-келген өзара сын­ды қыспаққа алу, «сол арқылы партия ұйымының назарын соңғы жыл­дары Қазақстандағы социалистік құ­ры­лыс мүддесіне ұшан-теңіз зия­нын тигізген қателіктердің түп-тамы­рын ашудан басқа жаққа аударып жіберу» мақсаты жатқандығын дәл ба­сып көрсеткен еді.

Міне, осы тұрғыдан келгенде С.Сә­­дуақасов ұсынған саяси ұстаным  сол тарихи мезгілде мәскеулік Орта­лықтың Қазақстанда орнықтыруға бет алған билік жүйесіне балама мемлекеттік бас­қа­ру тәртібі болатын. Бұл соңғы ұста­ным­ның негізінде Ә.Бө­кейханов бастаған алғашқы буын ұлт зиялыларының, сон­дай-ақ С.Сәдуа­қа­сов, Т.Рысқұлов және Ж.Мыңбаев бас­таған келесі екінші бу­ын қайрат­кер­лердің мемлекеттілікке байланыс­ты қазақ қоғамының терең де түп­кі­лікті сұраныстарына үйлесімді тео­риялық тұжырымдары жатты.

Мемлекеттік аппаратты жергіліктендіру нені білдіреді? Кеңестік идео­ло­гиялық аппарат С.Сәдуақасов пен оның идеялас серіктерін «Қазақстан - қазақ­тар үшін» ұстанымдағылар немесе қа­зақ қоғамының сауаттылық деңгейімен және маман кадрлардың жетімсіздігін есепке алмастан тез арада «партиялық және кеңестік аппаратты тек қазақ ұл­ты­ның пайдасына сәйкестендіріп» қа­зақ­тан­дыруды талап етуші топ ретінде көрсетуге тырысты. Ал, шын мәнінде С.Сәдуақасов жоғарғы басшылық ара­сында жергіліктендіру саясатының ішкі мазмұнын терең түсінген қайраткер бо­латын. Ол Өлкелік партия комитетінің бюро мәжілісінде: «Егер бүкіл аппарат тек қазақтардан ғана тұрса, біз осыны жергіліктендіру деп мойындай аламыз ба? Қызметтес адамдар бұл жергіліктендіру емес деп айтып жүр. Мен де олармен  келісемін. Жарайды, аппаратта тек қазақтар ғана отыр делік, ал егер олар сол аппаратты қалың бұқараға қызметке қоюда түк бітіре алмаса, ондай жергіліктендіруден не пайда?» деп көрсетті. Ал баспасөзде жарияланған мақала­сын­да: «Проценттер мәселенің түйіні емес, бірақ оларды да ұмытуға болмайды. Тұрғындардың 90 проценті қазақтардан тұратын үйездердегі мекемелердің орыс тілінде қызмет етуі қандай принциптерге сай келер екен?» - дейді.

Ескі патшалық отарлаушы аппарат­тың жұмысын жақсы білетін С. Сә­дуақасов оның халықты түрлі қасиеті­нен, салт-дәстүрінен айырып, бойында құлдық мінездің тамыр жаюына жағдай туғызғанын терең түсініп, жаңа мемлекеттік биліктің негізгі міндеті - ха­лық­ты рухани құлдықтан құтқару, еңбекші бұқараның тек таптық қана емес, со­нымен бірге, ұлттық мүддесін де қорғай алатындығын сөз жүзінде емес, іс жү­зінде де дәлелдеуін талап етті. Осы ойды айта келіп ол «Еңбекші қазақта» жария­лаған мақаласында нақты мысал­ға сүйе­ніп, төмендегідей тұжырым жа­сады: «Мысал үшін мынандай бір сөз айтайық: қазақ базарға сатуға сиырын алып келді. Расписка қазақша жазылған. Оны  қазақ­ша білмейтін милиция дұрыс деп тап­пады. Алған расписканы орысша жазып әкел деді. Жай қарағанда, бұл, әрине, ұсақ нәрсе. Ұлттық психология жағынан тексерсек, бұл - үлкен жұмыс. Қазақша жазылған расписка жарама­ған­нан кейін ана қазақтың жүрегінде өз ұлтының кім екендігі сезіледі. Оның көзіне қазақтың жұмысының бәрі орын­сыз, осал секілді боп көрінетін болады. Ол өзінің күшіне сенбеуге айналады. Оған басқа ұлттың алдында жасқан­шақ­тық пайда болады, өз жерінде кеудесі көтеріліп, аяғын алшаң басып жүре ал­майды».(«Еңбекші қазақ», 1927, ақпанның 16-ы).

С.Сәдуақасов мемлекеттік аппарат­ты қазақтандыруды батыл қойып, ол процестің пәрменді түрде жүруі үшін күрес жүргізгенде, оның қарсыластары ойлағандай, арзан бір күндік, тар тап­тық немесе пендешілік мақсаттарды көз­деген емес. Редактор қызметіне бекітіле салысымен «Еңбекші қазақтың» өзі қол қойған санында жариялаған «Ойла­натын уақыт жетті» атты бас мақалада: «...Қазақ тілін іске асырғандағы біздің мақсат: қазақтың бір-екі оқығанын «тө­ре» қылу, оларға ақша табу емес. Мекемеде отырған қазақ ауылда жатқан қара шаруамен қазақша байланыссын. Ауыл­дан біреу қалаға келсе, қара қазақ өз тілінде арыз етіп, өз тілінде жоғын жоқ­тап алатын болсын. Бұл сықылды же­ңіл­діктер біздің «қазақтандырылған» ме­кемелеріміздің қолынан әбден келетін болсын. Осы күнгі біз білетін мекемелер бұны істеп отырған жоқ...» - деп жазды («Еңбекші қазақ», 1925, қаңтардың 8-і).

Бұл дәлелсіз айтылған сөз емес, оның негізінде республика жағдайынан кең және терең хабардар қайраткердің әбден көзі жеткен тұжырымы жатты.

Жоғарыда айтылғандай Голощекин Қазақстанға келгенде С.Сәдуақасов  Ха­лық ағарту комиссары және «Еңбекші қазақтың» жауапты редакторы қызмет­те­рін қатар атқарып жүрді. Халық ағар­ту комиссариаты бұл кезде республи­ка­дағы ең ірі комиссариаттардың бірі бо­латын. Оған оқу орындары түгелдей, театр және өнер, ғылым мен баспа қа­рады. Республика өмірінде бұл комисса­риаттың рөлінің жоғары болуы, сондай-ақ оның жергілікті қазақ халқының күн­делікті тыныс-тіршілігімен тығыз бай­ланыста болуында еді. Міне, осы тұр­ғыдан алғанда, бұдан бұрын А. Байтұр­сынов, А. Кенжин сияқты белгілі қай­рат­керлер істеген Оқу-ағарту халкомы қызметіне С.Сәдуақасовтың келуі де, әрине, кездейсоқ емес-тін. Тура сол тарихи кезеңде Қазақстандағы оқу-ағарту жүйесінің ең өзекті мәселелерін, даму үрдістерін жақсы білетін және қоғам­дық сұранысқа сәйкес тура шешімдер қабылдай алуға даяр басқа қай­раткерді табу қиын еді. Өзінің халком­дық қыз­метінде С.Сәдуақасовтың екі мәселеге аса үлкен назар аударған­ды­ғын бай­қауға болады. Олар жаңа та­лапқа сай мұғалім кадрларын қалыптас­ты­ру және қазақ мектептерін оқулық­тар, оқу құралдарымен қамтамасыз ету еді. Оқу-ағарту халкомының сол тарихи кезең­дегі қазақ мектебінің өзек­жар­ды мәсе­ле­лері туралы, мұғалімдердің негізгі міндеттеріне байланысты пай­ым­даула­рын оның «Еңбекші қазақта»  (1926, ақ­панның 6-ы) жариялаған «Оқу ісінің кемшіліктері, оларға қарсы шаралар» атты мақаласынан айқын аңғаруға бо­лады. Онда комиссар: «Мектепті тү­зейтін мұғалім. Мұғалім мектептің ұс­та­сы. Мектепті бұзатын да мұғалім. Ба­лық басынан шіриді. Мұғалім жолынан таймай, мектеп бұзылмайды. Мұғалім деген қадірлі ат. Мұғалім қадірлі бол­ған­да ғана мектеп көркейеді. Жұрт мұ­ғалімді танымаса, оны сыйламаса, мектеп те жөнделмейді», - деп көрсетіп, одан әрі қазақ мұғалімдері арасында орын алып отырған кемшіліктерді үлкен жанашырлықпен баяндайды. Олар жұрт­­ты да, өкіметті де алдайтын жалған мұғалімдік, әкімшілдік, атқамінерлік. Ау­­ылдағы мұғалім азаматтардың «на­ғыз үлкен істі, нағыз керекті істі дұ­рыс­тап қолға алудың орнына көбінің «әкім­шіліктің соңында далақтап шауып» жүр­генін, ал осы сипаттағылардан: «Ми­ли­­цияға бастық боласың ба, мұғалім бо­ласың ба?» десе... алдымен «милицияны таңдайтындығын» айтып, өкініш білдіреді. Бұл оқу-ағарту халық комиссары та­рапынан дер уағында айтылған орын­ды сын болатын. Бірақ, С.Сәдуақасов­тың  оппоненттері халком пікірінен бас­қа астар іздеді, оны совет мектебін, совет мұғалімін мұқату, кемсіту мақса­тын­да айтылған сын есебінде бағалады. Голощекинге оның серіктеріне мақала маз­­мұнын осы тұрғыдан жеткізуге тырысты.

Тарихи шындық сондай, 20-30-шы жылдары қазақ мектептері мен педа­го­гикалық оқу орындарында айналымға түс­кен оқулықтар мен оқу құралдары­ның авторлары негізінен партияда жоқ, кезінде ұлт-азаттық қозғалысқа белсенді ат салысқан ұлт зиялылары бола­тын. Олар­дың қатарында А.Байтұр­сы­нов, М.Ду­латов, Х.Досмұхамедов, Ж.Ай­ма­уы­тов, К. Кемеңгеров, Ә. Бөкей­ханов, Е. Омаров, М.Әуезов, Ж.Тілеулин, М.Жол­дыбаев, Т.Шонанов, М.Жұмабаев және басқа көп­теген ғалым, жазушылар бар еді.

Оқу-ағарту халкомының жұмысын қараған өлкелік партия комитетінің бю­ро­сында қазақ тіліндегі оқулықтарды оқу-ағарту комиссариаты тек алаштық зиялыларға жаздыруда деген пікірге жауап берген С.Сәдуақасов: «Оқулықтар мә­селесі жөнінде мен аз айтып келе жатқан жоқпын. Біздің қазақ мектептерін бас­қа­руымыз және оның ісін жос­пар­лауымыз қаншалықты дұрыс болға­нымен, егер оларды жеткілікті дәрежеде қазақ тілінде жазылған оқулықтармен қамтамасыз ете алмасақ, жасаған әреке­тімізден ештеме де шықпайды. Оқулық жазу ісіне біз партияда жоқ бірнеше зиялыларды тарттық, ал олар жақсы-жаманды біраз оқулықтар жарыққа шығарды. Ал бұл іске  тартқан коммунистер не бітірді? Шынын айту керек, оқулық жазу өте бейнетті, ауыр, ерекше жұмыс, бізде коммунистердің ондай жұмысқа құлқы жоқ. Ал егер оған ірі қызметкерді жұмсасақ, олар каторгаға жер аударылғандай күйге түседі... Байтұрсыновтың оқулықтары қаншама жарамсыз дегенімен, бізде қазір олар­дың өзі де жетпей отыр. Осы тұр­ғы­дан ал­ған­да, әрбір жиналыстарда, әрбір кө­ше бұ­рылыстарында партияда жоқ зия­­лы­ла­рымызды ғайбаттауды доғара­тын уа­қыт жетті. Олар жазған оқу­лық­тарды сал­дар­лы талқыдан өткізіп сын жазу қажет. Бізде ол жоқ, тек бәрі де жаман деген құрғақ сөз ғана бар. Мен ескіні ауыстыра алатын жаңа ештеме бермей тұрып, барды жамандай беруді негізсіз қысыр сынға жатқызамын», - депті тайсалмай.

Жоғары биліктегі коммунистер алаш атынан алты қырды айналып қашып жүр­генде Халық комиссары С.Сәдуа­қас­ов шығармашылықтағы алаштық зиялы­лар­ға қаржылай түрлі қолдаулар жасап оты­руды өз бақылауында ұстады. Мәселен, 1926 жылы М.Әуезов «Қара­көз» драмасы үшін шамамен екі мың, Ж.Аймауытов «Шернияз» драмасы үш­ін бір мың рубль сыйлық алды. А.Құ­нан­баев пен С.То­райғыровтың шығар­ма­ларын жинап, құ­растыруға арнайы қаржы бөлінді. Ж.Аймауытов 1926 жыл­дың 6-7 айы кө­ле­мінде жазған шы­ғар­малары үшін он мың рубль көле­мінде қаламақы алды.

С.Сәдуақасовтың бұл кезеңде қо­ғам, әсіресе, мұғалімдер арасындағы беделі өте жоғары болғандығы байқалады. Оны мынадай фактілер қуаттай түседі. 1926 жылы ақпанда ол министрлік және бас редакторлық қызметтен босатуын өтініп арыз жазады. Бұл жағдай Қаз­өл­кеком бюросында қызу айтыс тудырып, оның арызы қанағаттандырылмайды. Міне, сол талқылауды қорытқан Ф.Голощекин: «Бізге көпшілік не айтады. Біз барлық газеттер арқылы немесе әрбір ауылды аралап жүріп Сәдуақасовтың өзі кетті деп сендіре алмаймыз ғой. Жоқ, бұл Сіз үшін де, біздің көп­ші­лігіміз үшін де пайдасыз болмақ», - деген тұжырымды айтады.

Дегенмен, Голощекин бастаған рес­пуб­ликалық басшылықтағы қарсылас­тары С.Сәдуақасовқа заман сұранысына лайық саяси ұстанымын еркін өткізуге мүмкіндік берген жоқ. Оның жоғары биліктегі қызметі ауыр арпалыста бол­ды. 1927 жылы 25-26 ақпан күндері Қы­зылордада мұғалімдердің республи­ка­лық бірінші съезі болып өтті. Ф.Голощекин мен оның серіктері съезді даярлау ісін басқарған Оқу-ағарту комис­са­ры С.Сәдуақасовқа съезді ашып және оны жүргізу мүмкіндігінен айырды. Съез­дің алғашқы күні кешінде үйіне ор­алған ол Мәскеудегі зайыбы Лиза Әли­ханқызына жолдаған хатында: «Мен жаңа ғана мұғалімдер съезінен келдім. Біз оны бүгін бастадық. Съезді оқу-ағар­ту қызметкерлері одағының төраға­сы ретінде Байділдин ашты, үкімет мүшесі болғандығымнан ондай міндетті атқару маған жөнсіз екен, мұғалімдер съезі тым қазыналық сипат алып кетпек екен. Мен қарсылық көрсеткенім жоқ, өйткені оның пайдасыздығын байқа­дым. Бірақ, оның есесіне съездің маған деген қатынасы терең толғанысқа түсір­ді. Мінберге құттықтау сөзбен шыққа­нымда делегаттар бірнеше минут бойы құрметін көрсетіп қол соғып тұрып алды. Ешкімге де (арасында Голощекин мен Нұрмақов та бар!) делегаттар мұн­дай қатынасын білдірген жоқ. Овация! Мен моральдық тұрғыдан барлық жүз пайызға қанағаттандым, енді міне, кешегі съезді ашпайсың деген хабарды естіген күйден бүгін мүлдем басқа көңіл қошында отыр­мын», - деп жазды. Бұл, әрине, қоғамның өзі туралы жағымды пі­кірін бәрінен де жоғары қойған күрес­кер тұлғаның атқар­ған қызметінен кішкене де болса ләззат тапқандығының көрінісі болатын.

Редактор

Бұған дейін Омбыдағы «Кедей дауы­сы» және Орынбордан шығып тұрған жастар газеті «Еңбекші жастар» газеттерін шығаруға атсалысқан С.Сәдуа­қа­совты Қазақ өлкелік партия комитеті рес­пуб­ли­калық «Еңбекші қазақ» газеті­нің жауапты редакторы қызметіне бекітеді. «Еңбекші қазақ» газетінің 1925 жылғы 8 қаңтар­дағы №274 саны оның қолымен шықты.

Құжаттардың көрсетуіне қарағанда газеттің беделі бұл уақытқа дейін жоға­ры болмаған. Тартымсыздығынан оның ти­ра­жы барған сайын төмендей түскен. Сон­дықтан да басшы орындар оған жазылуға міндеттеу әдісіне көшкен. С.Сәдуақасов келген бетте республикалық орталық газетті қалың бұқараның үніне және оның белсенді қоғамдық сана­сы­ның қалып­та­суына пәрменді ықпал жасай алатын қуатты құралға айналдыруға тырысты. 17 ақпаннан (№ 290) бастап газет «еңбекшіл» емес, «еңбекші» атала бастады және бірінші кезекте газет ав­тор­ларының құра­мына көңіл аударыл­ды. Осыған орай, кезінде С.Сәдуақасов «Еңбекші қазақ» бетінде негізінен «ұлт­шыл» партияда жоқ интеллигенцияға ор­ын беріп, таптық позициясы анық, коммунист авторларға жол бермеуге тырысты деген пікірдің жала екендігін атап айтқан жөн. Смағұл ағамыз редак­торлық жасаған мезгілдегі «Еңбекші қа­зақ» беттерінен жаңа билікке сын көз­бен қараған М.Әуезов пен Ж.Аймауы­товтың, жаңа қоғамның көрігін қызды­ру­шылар С.Сейфуллин мен С.Мұ­қа­­нов­тың, әдебиет пен өнердегі «ау­ыт­қу­шы­лыққа» қарсы күрес жүргізген Ә.Байділдин мен Ғ.Тоғжановтың мақала­лары мен шығармаларын кездестіруге бо­ла­­тын еді. Анығырақ айтқанда, С.Сә­дуа­қасов баспасөз бетіндегі көп пікірлікті қол­дау­шы және оны іске асырушы да болатын.

Жауапты редактор газеттің негізгі ав­торларының біріне айналды, оның қа­ламынан туған бас мақалалар сол тұс­тағы қазақ қоғамының ең өзекті мәсе­лелерін көтеріп, газеттің бағытын ан­ықтап отыр­ды. Дегенмен, редактордың тым өткір ма­қалалары оның жоғары биліктегі оппоненттеріне ұнай қойған жоқ. Голощекин мен оның серіктерін қалыбынан шығар­ған «Торғай ісі» бол­ды. «Еңбекші қазақ» газеті 1926 жылы 15-26 наурыз аралы­ғында «Астанадағы сотта» айдарымен Қызыл­ор­дада өтіп жат­қан сот процесінен оқырман­дарға үз­діксіз хабар беріп тұрды. С.Сәдуа­қасов сот процесінің негізінде саяси мүд­делер қайшылығы жатқандығын, әр­и­не, жақсы білді. Сотқа тартылған адам­дардың бәрінің бірдей кінәлі еместігін де түсінді.

«Торғай ісі» оны ұйымдастыру­шы­лар ойлағандай аяқталмағандығы мә­лім. Негізгі айыпкерлердің бірі жазу­шы Жү­сіпбек Аймауытовқа тағылған қыл­мыс орынсыз деп табылып, ақ­та­лып шық­ты. Артынша ол Оқу-ағарту ко­мис­сариа­тының ұйғарымымен Шым­­кент­тегі қазақ педагогикалық технику­мы­на директор­лық қызметке жіберілді.

С.Сәдуақасов редактор ретінде «Ең­бекші қазақта» әдеби шығарма­лардан көр­­­кемдік сапасы жоғары дү­ниелер басылуға тиіс деп санады. Ол жалпы әдебиеттегі жалаң ұраншыл­дық­қа, тар тап­шыл­дық­қа үзілді-кесіл­ді қарсы шықты. «Біздің тапшыл ақ­ындарымыздың жазғанынан айқайы көп», деп, С.Сейфуллин мен С.Мұқа­новтың творчествосын ашық сынға алды, кемшіліктерін көрсетті.

Партияда жоқ интеллигенцияның «ық­палында» болуы, саяси «ұстамды емес», «партиялық бағытқа қарсы ма­қала, фельетон, өлеңдерді жария­ла­уы», «өлкелік комитет директива­ла­рын орын­даудағы ұқ­ып­сыздығы», «қай­­сыбір жол­дас­тардың материал­да­рын негізсіз баспай ұстауы», міне осы сияқты «кемшіліктер» редактор үшін, әрине ізсіз өткен жоқ. 1926 жылы 18 сәуірде Қазақ өлке­лік партия комите­тінің бюросы «Еңбек­ші қазақ­тың» ред­кол­легиясы туралы мәселе қарап С.Сә­дуақасовты  редактор­лық қыз­мет­тен бо­сатып, оның орнына жа­уапты редактор және өлкелік коми­теттің бас­пасөз бөлі­мінің меңгерушісі қыз­метіне Т.Рыс­құ­ловты бекітті.

*  *  *

1926 жылы 12-14 қараша аралы­ғын­да, яғни Мәскеуде өткен Бүкіл­ре­сейлік Орталық Атқару Комитетінің сес­сиясы жүрген күндері ресми мәжі­лістерден соң Т. Рысқұловтың бас­қа­руымен БОАК мүшелері және орта­лық­та жұмыста жүрген қазақ қызмет­керлерінің қатысуымен биресми кеңес өтеді. Негізгі баяндаманы БОАК жа­уап­ты хатшысының орынбасары С. Ас­фендияров жасайды. Қазақстаннан оған аталған кісілерден басқа С. Қо­жанов, Ж. Мыңбаев, Ж. Сұлтанбеков қатысып (барлығы 11 адам), сөз сөй­лейді. Кеңесте сөйлеген шешендер егер қысқарта айтсақ, сөздерін жаңа биліктің жаңа отаршылдық (неоколониялизм) саясатын сынауға арнайды.

Кеңестің ізін ала барлық ұлттық республикаларда онда жасалған тұжы­рымдар талқыға түсіп, ресми бағасын алды. Қазақстанда өткен талқылауда Голощекин Мәскеудегі «национал­дар­дың» кеңесіне қатынасқан қазақ қай­раткер­лерінің есімдерін «тозығы жеткен кө­семдер», «буржуазиялық интеллигенция», «алашордалық идеологтар», «ха­лық­тан тамырын үзген эле­мент­тер» сияқты теңеулермен қатар атап, оларды шамасы келгенше қаралап бақты.

- Қорыта айтқанда, революциялық өзгерістерге дейін Ә.Бөкейханов бас­таған алғашқы буын зиялылар қойған мәселелер кеңестік билік орнағаннан кейін де сынаптай бұзылып, қардай еріп кеткен жоқ-тын. Олай болса Т.Рысқұлов, Ж.Мыңбаев, С.Қожанов, С.Сәдуақасов сияқты қайраткерлердің өмірге келіп, ұлттық мүддені жалау етіп, саяси күреске араласуы қоғам­дық талаптан туған табиғи құбылыс болатын. Голощекин мен оның серіктері бұл құбылыстың да түп тамырына тереңдей бара қойған жоқ, олай ету көп күшті, төзімділікті, уақытты талап ететіндігі белгілі. Сондықтан да олар «ең төте және жеңіл» жолды таңдап алды, ал ұлттық еркіндік пен теңдік мә­селесін тағы да қойған ұлттық ин­теллигенцияның келесі, жаңа буынын «алашордашылар» деп жариялады.

1926 жылғы қараша пленумында жа­саған баяндамасында Голощекин «алаш­­ордалықтардың екі буынын» анықтап, оларға мынадай баға берді: «Алаш­ор­далықтар туралы айтқанда біз шатысып жүрміз. Алашордалықтардың екі түрі бар - ескі басшылары және алашорда­лықтардың жаңа буыны. Бұлардың өз­ара үлкен айырмашылығы бар. Егер біз ескі тәртіптегі алашордалықтарды ал­сақ, маған олардың өткенде бірдемесі болғандай көрінеді. Олар өткен уақытта, қазақ жағдайында, қазақ болмысында революционер, буржуазиялық революционерлер болды. Ал жастарда ол жоқ, оларда ашу-ыза басым, олар кеңестік билікпен күресте есейді».

Әңгіменің кім туралы болып отыр­ғанын түсінген С.Сәдуақасов осы пле­нумда сөйлеген сөзінде: «Мен осы мінбеден алашорда идеологиясымен ортақ ештеңем де жоқ екендігін мә­лімдеймін, өйткені мен коммуниспін. Біздің соры­мызға қарай алаш ұста­ны­мына жақын жағдайлар ісімізден, кейде сөзімізден сезіліп жатса, онда олар­ды тудырған қиындықтарды жеңуі үшін өсіп жетілуіміз керек қой», - деп көрсетіп, одан әрі Оқу-ағарту халық комиссариаты партияда жоқ интеллигенттер көп шоғыр­ланған мекеме, сондықтан да қызмет бабына қарай ол интеллигенцияны жұ­мысқа тартуға байланысты бой көр­сеткен тар коммунистік тәкаппарлықпен күресуді алаш­ордалық әрекет есебінде бағалау қа­телік екендігін айтты.

1927 жылы ақпанда С.Сәдуақасов өлкелік комитет бюросына өзін ауыл мектебіне оқулықтар мен кітапшалар даярлау үшін бірнеше айға республика мекемелеріндегі жұмыстан босатуды өтінген арыз береді. Өлкелік коми­тет­тің бюросы 1927 жылғы 9 наурыздағы отырысында С.Сәдуақасовтың арызын қарап қанағаттандырып, үгіт және насихат бөліміне Оқу-ағарту комиссариа­ты­мен бірге жазылмақшы оқулықтар мен кітапшалардың жоспарын даярлап сек­ре­тариатқа өткізуді тапсырады. Ал бю­роның сол жылғы 4 сәуіріндегі мәжі­лісінде басқа да халық комисса­риаты­мен бірге Оқу-ағарту комиссариатының коллегия құрамы бекітілді. Оның құра­мында С.Сәдуақасов жоқ еді. Бұл іс жөнінде оның қызметтен біржола алас­татылғандығының көрінісі болатын.   «Мен «Кіші Октябрге» қарсымын», деген Алаш арысының қоғамдық қыз­ме­тінің екі кезеңі осылай аяқталып еді.

Суретте: «Еңбекші қазақ» газеті фотосурет басуды 1925 жылғы 23 қа­рашада бастапты. Сол күнгі жария­лан­ған мына рәсімде газет басшысы Смағұл Сәдуақасовты ортаға алып түскен редакция ұжымы бейнеленген.

Мәмбет ҚОЙГЕЛДИЕВ, тарих ғылымдарының докторы, профессор.

«Егемен Қазақстан» газеті