Араб саяхатшысы Ибн Батутаның Алтын орда аймағы жайлы жазғандары әлі күнге дейін араб тіліндегі түпнұсқасынан қазақшаға дұрыс аударылған жоқ. Оның қазақша аудармасы өзге тілдегі аудармалар «жетегімен» жасалғаны байқалады. Аталған құжаттың Алтын орда мен Орта Азияға қатысты бөліктері орысшаға ХІХ ғасырда үш рет аударылыпты. Содан кейін бұл жазба ешқашан толық орысшаға аударылмаған. Тек кейінгі жылдары өзбекстандық ғалымдар жазбаның Орта Азияға қатысты бөлігін өз тілдеріне тәржімалаған екен.

Біз Ибн Батута саяхаты жайындағы шындықты қолда бар қазақша, орысша аудармаларды өзара салыстыра отырып анықтауға тырыстық. Ең алғашқы аударманы «Вестник Европы» журналының редакторы М.Т.Каченовский 1818 жылы жасапты. Ол сол заманда табылған қысқа үзінділерінен аударған екен (өте қысқа еңбек, сондықтан оны көп сараламаймыз). Екінші толық орысшасы 1841 жылы «Русский вестник» журналында жарық көрген, ол Лондонда 1829 жылы шыққан Самуел Лидің аудармасы негізінде жасалған екен. Ал үшінші тәржіманы В. Г.Тизенгаузен 1884 жылы дайындапты, ол кейінгі париждік аудармаларды орысшалаған. Париждік аудармалар негізінде соңғы жылдары өзбек ғалымдары өз еңбектерін жазғаны және осы заманғы қазақшасы да сол париждік аудармадан әзірленгені көрініп тұр. Сондықтан біз оларды шартты түрде «париждік нұсқа» деп көрсетеміз.

Ең алғашқы еуропалық аударма – Лондонда жарық көрген Самуел Лидің еңбегі. Біз соның орысша аудармасын өз зерттеуімізге басты құрал еттік, оны шартты түрде «лондондық нұсқа» деп аламыз. Орысша аудармалардың «лондондық нұсқасы» мен «париждік нұсқасы» арасында 43 жыл бар. Екеуінің кей деректері өзара келіспейтіні байқалады. Себебі, соңғысы, яғни «париждік нұсқасы» Ресей империясы немесе франциялық иезуйдтік орден тарапынан бұрмалауға ұшыраған тәрізді. Олар Ибн Батута деректерін әдейі өзара қайшылыққа келетіндей етіп аудартқызған, сол арқылы оны сенімсіз жазба деңгейінде қалдыруға тырысқан. Ибн Батута жазбасын әлем ғалымдары бір ауыздан мойындаған, мойындамайтын – Қытай мен Ресей оқымыстылары ғана.

Ибн Батута жазбасы ХIV ғасырда Қытайды билеген Шыңғысхан ұрпақтары «мұсылмандар» екенін байқатады. Сондықтан Қытай империясы араб саяхатшысының Қытайда болғанын мойындағысы келмейді. Ибн Батута жазбасынан ХIV ғасырда Алтын орда құрамындағы ішкі Ресейде орыс немесе славян ұлттары болғаны көрінбейді, ол аймақты Бұлғар елі мекендегені жазылады. Ал «Русь елі» деп қазіргі Солтүстік Кавказ тауын қоныстанғандар көрсетеді. Ресей болса, Алтын орда заманында ішкі Ресейде орыстардың өз княздіктері болған дейді. Осы себептен орыс саясаты Ибн Батута жазбасының құндылығын жоққа шығаруға тырысты және оны орысшалауға да, зерттеуге де құлықсыз болып келді.

Ресейліктер Ибн Батута деректерін өз ыңғайларына бұрып, Керш пен Кирам деп қазіргі Қырым жарты аралын, Бешдаг деп қазіргі Пятигорск аумағын, Бұлғар қаласы деп қазіргі Волгоград жағасын, Қараңғы ел деп Татариядан ары жатқан аймақты, Русь жері деп қазіргі Орал таулы аймағын, Алтын орда астанасы Сарай қаласы деп қазіргі Ресей аумағындағы жерлерді, Сарайшық деп қазіргі Атырау қаласы маңын, Хорезм деп қазіргі Үргеніш территориясын көрсетеді. Мұнысы Ибн Батута көрсеткен деректермен еш үйлеспейді. Себебі төмендегідей:

Ибн Батута жылдың кей мезгілінде түні аса қысқа Бұлғар елі мен Бестау арасы он күндік жер деп көрсеткен. Бұлғар елі шамамен қазіргі Москва орналасқан географиялық белдеуде болғаны түсінікті, ал қазіргі Пятигорск аймағынан ол жерге он күнде жету еш мүмкін емес. Осы себептен ресейлік коментатор: «Ибн Батута Бұлғар қаласына Астрахан қаласынан барған» деп өрескел бұрмалайды. Онысы жалған. Өйткені, париждік және лондондық нұсқалардың екеуінде де Ибн Батутаның Бештагтан он күнде Бұлғарға барғаны анық көрсетілген.

2. Ибн Батута Астраханнан Қырымға барар жолында кездескен қаладан бір күндік жерде Русь елі барын жазған. Ал ресейлік коментатор «Рустер отырған таулы аймақ» деп түсіндіретін Орал таулары мен Астраханнан Қырымға баратын жол арасы бір күндік жер емес. Орал таулары Астраханнан алыс, солтүстікте орналасқан. Яғни, Орал таулары Қырымға бет алған Ибн Батутаның жарты жолында кездесуі ақылға симайды. Орал таулары оның артында қалған деген орынды. Осы кемшілікті жасыру ниетімен орыс аудармашысы: «Бұлғар қаласына көрші жатқан Рустар» деп бұрмалайды. Осылайша «Ибн Батута Бұлғар қаласына барар жолында Рус елін көрсеткен» деген жалған түсінік орнықтыруға тырысады. Ал ондай дерек жазбада мүлде жоқ екені айдан анық.

3. «Лондондық нұсқада» анық көрсетілген «Хашак елі» деген сөз «париждік нұсқада» мүлде жазылмаған. Ал «қазақша нұсқадағы» «Мұсылман Алачи халқы» деген атау «париждік орысша нұсқада» «Мұсылман Ас халқы» деп келтірілген. Міне, барлығы шым-шытырық, тіпті Ибн Батута ол маңда еш болмағандай көрінеді. Кеңес заманында «париждік нұсқа» ғана зерттелгендіктен, «Ибн Батута Алтын ордада болмаған тәрізді, ол өзге деректерден көшіріп алынған болуы мүмкін» деген пікірлер басым болған. Ал «лондондық нұсқаға» зер сала қарасақ, барлығы өз орнын таба қояды.

Енді өз зертеулерімізге жүгінсек, «…Отсюда отправился я в Сануб, обширный город, принадлежащий правителю Кастамунии, Сулейману Бадшану, и пробыл там некоторое время. Оставя сие место, переплыл я морем в город эль-Кирам, много потерпевши опасностей в пути. Наконец прибыли мы в гавань эль-Кираш, принадлежащую к пустынной стране Кипчацкой» – «Лондондық нұсқа».

«Мы добрались до гавани, называемой Керчью, и хотели войти в нее, но люди, находившиеся на горе, дали нам знак, чтобы мы не входили. Мы побоялись за себя, подумали, что тут суда неприятельские, и вернулись, не смотря на суши. Когда мы подошли к ней, я сказал хозяину судна: «я хочу сойти здесь». Он спустил меня на берег» – «Париждік нұсқа».

Ибн Батута қазіргі Түркиядағы Синоп (Сануб) қаласы Сүлеймен патшаға (Сулейман бадша) тиесілі екенін, сол қаладан кемеге отырып Керіш гаванына келгенін баяндайды. Осы жерде айта кететін маңызды жайт, ол заманда Азов теңізі мен Қара теңізді қосып жатқан қазіргі Керіш бұғазы болмаған, зерттеушілер екі теңіз Кубан өзені саласымен қосылғанын айтады. Әл Масуди жазбасының деректері Х ғасырда солай екенін және Ибн Батута құжаттары ХIV ғасырда солай болғанын байқатады. Кубан өзені жайлы ресейлік дереккөздері де соны айғақтайды: «Не доходя до моря около 20 км Кубань отделяет влево рукав Старая Кубань, который впадает в Кизилташский лиман, прилегающий к Чёрному морю. Именно этот рукав был самым полноводным в XIX веке, то есть можно говорить, что ранее Кубань впадала в Чёрное море».

Соңғы жылдары Керіш бұғазы арқылы Қырымға көпір салып жатқан ресейлік құрылысшылардың су астынан ескі елді мекендер орны мен көне қабірлерді тауып жатқанын барша жұрт естіп-көріп отыр. Осы фактілер қазіргі Керіш бұғазы ол заманда болмағанын, екі теңіз ертеде Кубан өзені саласымен қосылғанын дәлелдейді және оның Қара теңізге құяр тұсы қазіргі Новороссийск қаласы орналасқан портта болғаны араб ғалымдары Әл Масуди, Ибн әл Асир және Ибн Батута жазбаларынан байқалады. Яғни, Ибн Батута заманында Керіш бұғазы болмаған, ол кеме тоқтауға ыңғайлы сүйір жағалау-порт болған. Орыс оқымыстылары Ибн Батута алғаш келіп түскен жер деп Керіш қаласы аумағын көрсетеді. Ал тарихшы ол қаланың тұрғындары тау басына шығып, «бізге жақындамаңдар» деген белгі бергенін (шынында, Керіш қаласы жанында тау бар), сондықтан кеме Керіш жағалауының басқа шетіне тоқтағанын жазады. Ибн Батута кемемен «Кираш гаваны жағасына» келіп түскенін көрсеткен, бұл Керч қаласына немесе Керіш бұғазына деген сөз емес. Кеме қазіргі Тамань қаласы маңындағы жағалауға тоқтаған дегеніміз жөн, өйткені ол қала Керч бұғазы жағасында – қазіргі Керч қаласына қарсы орналасқан жағалау.

Қорытынды: Ибн Батута мінген кеменің Кираш жағалауы портына келіп тоқтаған жері – қазіргі Тамань қаласы маңындағы жағалау. Ол Қыпшақ еліне келгенін еске салады, араб тіліндегі түпнұсқада ол атау «қашақ» болуы да бек мүмкін.

«На заутрие дня нашего прибытия в эту гавань один из купцов, наших товарищей, отправился к тем в этой степи, которые принадлежат к народу, известному под именем Кипчаков — они христианской веры — и нанял у них телегу, которую тащил конь. Телегу называют они араба. Степь эта зеленая, цветущая, нет на ней ни дерева, ни горы, ни холма, ни подъема. Нет на ней и дров, а жгут они только помет, который называют тезек».

«На арбу ставится нечто в роде свода из прутьев дерева, привязанных один к другому тонкими кожаными ремнями. Это легкая ноша; ее обтягивают войлоком или попоной; в ней бывают окна решетчатые и тот, кто в ней, видит людей, они же его не видят; он поворачивается в ней, как угодно, спит и ест, читает и пишет во время езды» – «Париждік нұсқа».

«Я взял себе арабу, для переезда из гавани Кирашской до Эль-Кафы, города принадлежащего Мугаммеду-Узбеку. Большая часть жителей христиане, живущие под его покровительством. Отсюда приехал я в город Эль-Кирам, один из огромнейших и прекраснейших, какие принадлежат Султану Мугаммеду-Узбеку Хану» – «Лондондық нұсқа».

Ресейлік коментаторлар Кафы қаласы деп Қырым аймағындағы қаланы айтады. Олар: «Ибн Батута Қырым аймағынан шығып, қазіргі Азов теңізін батысынан айналып өтіп, Азак қаласына жеткен» деген тұжырым жасайды. Олар жазбадағы «18 станция» атауын «18 күн» деп көрсетеді, осылайша өз тұжырымдарын дәлелдеуге тырысады. Біздер Кафы қаласы деген қазіргі Кавказ деген портты қала дейміз [1], өйткені араб жазбалары «Кавказ» атауын «Каф» деп көрсететін. Ибн Батута Кафы қаласы теңіз жағасындағы портты қала екенін және эль-Кирам қаласы оған жақын орналасқанын жазған. Қазіргі портты қала – Кавказ бен Крымск қаласы [2] көрші орналасқан. Демек, қазіргі портты қала Кавказ – Ибн Батута заманындағы портты қала Кафы, ал қазіргі Крымск қаласы – Ибн Батута заманындағы  эль-Кирамқаласы.

Қорытынды: Ибн Батута Керіш жағалауынан арбамен Кафы (Кавказ) қаласына жеткен. Бұл қаладан эль-Кирам (Крымск) қаласына барып, одан әрі Азак қаласына жол тартқан. Тарихшы Кафы қаласы тұрғындарын «қыпшақ христиандар» дейді, отындары – «тезек», көліктері «арба» деп аталатынын айтады. Сол арбаға киіз үйтігілетінін де тәптіштеп түсіндіреді. Осы деректер қазіргі казактар ол заманда қазақ тілді, бірақ христиан дінді болғанын дәлелдейді, орыс-славян тілділер болса Ибн Батута оларды «қыпшақ» деп көрсетпес еді.

«Проехав от города Крыма 18 станций, мы прибыли к обширной реке, через которую переправлялись целый день. Так мы ехали до тех пор, пока добрались до другой реки, через которую переправлялись полдня. После этого мы проехали еще три дня и прибыли к городу Азаку — который на берегу моря и отличается красивой постройкой» – «Париждік нұсқа».

«После многих дней пути, достиг я Азака, городка на морском берегу. Тут живет эмир Султана Мугаммеда; он принял нас весьма ласково. Отсюда отправился я в эль-Маджар» – «Лондондық нұсқа».

Мұндағы бір күнде әрең өткендері Кубан өзенінің салалары екені түсінікті, жоғарыда Қара теңіз бен Азов теңізі ол заманда Кубан өзені арқылы жалғасқанынескерттік. Ал жарты күнде өткендері қазіргі Дон өзені екені байқалады және одан кейін үш күн жүріп Азак қаласына жеткен. Қазіргі Азов қаласы сол замандағы Азак қаласы болуы мүмкін емес. Ибн Батутаның Азов теңізінің батыс жағалауымен емес, керісінше біз көрсеткен шығыс жағалауымен Азак қаласына жеткені анық. Араб ғалымының портты Кафы (қазіргі Кавказ) қаласы мен Кирам (қазіргі Крымск) қаласы арқылы өткені соның айқын дәлелі.

Азак қаласы қазіргі Тагонрог қаласы орнында болған тәрізді [3], өйткені Азак қаласынан эль-Мажар қаласына барар жолда өзен кездесетіні деректерде қамтылмаған. Ол аймақты Ресей империясы ХІХ ғасырға дейін «Казактар аймағы» немесе «Дикое поле» деп атап келді. Қазіргі орыс тілді казактар ресейлік шіркеу тілі арқылы кейін славяндалған, яғни Тагонрог атауы кейін қалыптасқан (Азак қаласы атауын «Таганрог» деп өзгерткен). Қазіргі Азов қаласы кейінге дейін Тана деп аталған,  алайда ресейліктер еш дәлелсіз «Ол қала ертеде Азак-Тана деп аталған» деп бұрмалап, «Азак қаласы сол» деп тұжырымдайды.

Қорытынды, Ибн Батута Кирам (Крымск) қаласынан Азак (Таганрог) қаласына жеткен. Бұл қаладан ол Мажар қаласына аттанған, бірақ арақашықтығы көрсетілмеген.

«Поехал я в город Маджар – город большой, из лучших тюркских городов, на большой реке, с садами и обильными плодами. Из города Маджара мы собрались ехать в ставку султана, в четырех днях от Маджара, в местности, называемой Бишдаг. На этом Пятигорье ключ горячей воды, в котором Тюрки купаются. Они полагают, что кто выкупается в нем, того не постигнет кручина болезни... Подошла ставка, которую они называют Урду и мы увидели большой город, движущийся с своими жителями; в нем мечети и базары да дым от кухонь, взвивающийся по воздуху: они варят во время самой езды своей и лошади везут арбы с ними. Когда достигают места привала, то палатки снимают с арб и ставят на землю, так как они легко переносятся. Таким же образом они устраивают мечети и лавки» – «Париждік нұсқа».

«Отсюда отправился я в эль-Маджар, большой и богатый город. Потом поехал я в табор Султана, который был тогда на месте, называемом Биш-Таг и вскоре достиг орды его, или лагеря первого числа рамадана... Там увидели мы целый движущийся город, с улицами, домов, мечетями и кухнями; по повелению Султана Мугаммеда, мгновенно все останавливается на том месте, где он велит» – «Лондондық нұсқа».

Мұндағы Биштагтың орнын анықтауға болады, өйткені Ибн Батута ол маңда минеральды шипалы бұлақ барын және жергілікті халық оның суына шомылып емделетінін жазған. Пятигорскіде ондай шипалы су бар, алайда ол аймақтың жазы аса ыстық болатындықтан, «хан жайлауы» бола алмасы түсінікті [4] және одан «түні аса қысқа Бұлғарға» дейінгі қашықтық та жазбадағы деректерге сәйкес келмейді (ондай географиялық аймақ – Москва қаласы жатқан белдеу, алайда қазіргі Пятигорскіден ол белдеуге дейін он күнде жету мүмкін емес).

Воронеж облысы мен Ростов облыстарының шекарасында Богучар ауданы бар. Бұл аймақ сайын даланың солтүстіктегі орманмен шектесетін шеті және жазы қоңыр салқын, жайлауға өте қолайлы, шөбі шүйгін дала [5]. Сол ауданда жанында бірнеше ақ тау (саны бесеу болар) орналасқан «Белая горка» деген минералды шипалы бұлақ бар. Осы бұлақтан аққан су жылға болып Дон өзеніне құяды (емделу үшін суға түсіп шомылуға ыңғайлы) [6]. Оның суының емдік қасиеті өте зор және онда шомылып емделу дәстүрі ертеден қалыптасқан. Сол жердің оңтүстік-шығысында салт атпен төрт күндік жерде Казанская станицасы бар – ертеден казактар мекені және Дон өзенінің жағасында орналасқан [7].

Казак деген – шіркеу тілімен славяндалған қазақтар. Олардың әуелде қазақболғанына ресейлік деректер жиі көрсететін «казачий юрт» атауы дәлел («қазақ жұрт»), орыстың киіз үйді «юрта» деуі «казачий юрт» – «қазақ жұрты» атауынан қалыптасқан. Ибн Батута Мажар қаласы үлкен өзен жағасында және одан Бештагқа дейін төрт күн деп көрсеткен. Демек, Мажар қаласы – Дон өзені бойындағы қазіргі Казанская станицасы, ал Бештаг дегені – одан төрт күндік жердегі қазіргі Белая горка саяжайы. Ресей 1830 жылы қазіргі Ставрополь аймағындағы қалаға Пятигорск атауын берген, осылайша Ибн Батута жазған Бестаудың шынайы орнын жасырған.

Қорытынды: Ибн Батута Азак (Таганрог) қаласынан Мажар (Казанская) қаласына барған, сосын одан төрт күндік жердегі Бештагқа (Белая горкаға) жеткен. Бұл жер ханның жайлауы, яғни «летная ставкасы» болған.

Ибн Батута қалдырған деректерден қазақтардың мұсылмандығы мықты екенін, олардың мешіттері арбаға тиеп алатын киіз үй болғанын көреміз. «Қазақ – мұсылмандығы шала халық, тас-кірпіштен салған мешіттері болмауы соның дәлелі» дейтіндерге бұл нақты жауап. Көшпелі халыққа тас-кірпіштен мешіт тұрғызу қажет болмаған, өйткені оны көшкенде алып кете алмайды. Ал киіз үй-мешіт көшуге ыңғайлы әрі нағыз күмбезді мешіт болып табылады. Ол домалақ болғандықтан, имам құбылаға қараған кез келген жағына қарап жамағатпен намаз оқи алады (тас-кірпіш мешіттегідей имамға арнайы орын михрап дайындау қажет емес).

«Я наслышался о городе Булгаре и захотел отправиться туда, чтобы взглянуть на то, что говорится про чрезвычайную краткость ночи в нем, а также про кратковременность дня в противоположное время года. Между ним и ставкою султана был десяток пути. Я попросил у него проводника туда и он отправил со мною такого, который довез меня туда и привез меня обратно к нему. Прибыл я туда в рамазан и, помолившись на закате солнца, мы разговелись. Сделан был призыв к вечерней молитве во время нашего розговенья. Мы совершили ее, да молитвы теравих, шаф и витр, а вслед за тем занялась и заря. Также короток день в нем в период краткости его. Пробыл я там три дня. Захотелось мне пробраться в страну мрака. Вход в нее через Булгар и между ними 40 дней пути. Потом я отказался от этого вследствие больших хлопот на это и малой пользы). Путешествие туда совершается не иначе, как на маленьких повозках, которые возят большие собаки, ибо в этой пустыне лед, на котором не держатся ни ноги человеческие, ни копыта скотины; у собак же когти и ноги их держатся на льду» – «Париждік нұсқа».

«Наслышавшись о городе Булгаре, я пожелал его видеть и поверить рассказы о чрезвычайной краткости его ночей в одно время года, и обратно дней в другое время. От султанского табора до Булгара около десяти дней пути. Я просил Султана дать мне проводника, и он милостиво согласился. Действительно, я видел в Булгаре, что, когда там прочитают молитву захождения солнечного в месяце рамадане, уже наступает время вечерней молитвы, и так далее, и наоборот в другое время. Я пробыл в Булгаре три дня, и возвратился к Султану. В Булгаре рассказывали мне о земле мрака, и возбудили было большое желание посетить ее. Расстояния до нее сорок дней езды, но меня уговорили не ездить, представляя опасности и бесполезность путешествия. Слышал я, что ездят туда на маленьких санях, запряженных собаками, ибо дороги покрыты льдом, по которому скользит человеческая нога и конское копыто, и только собаки могут держаться» – «Лондондық нұсқа».

Ресей зерттеушісі Мурад Аджи қазіргі Москва қаласында (Кремль аумағында) шығыстық жазулары бар белгісіз ескі екі храм барын жазған. Ал араб тарихшысы Әл Масуди Х ғасырда Бұлғар қаласында сәулетті мешіт болғанын көрсетеді. Ол аймақтың климаты жайлы ақпаратта жылдың кей мезгілінде күннің батуы мен қайта шығуының арасы 6 сағат 50 минут шамасында екені, кей мезгілде күндіздің де осылайша өте қысқа болатыны анық мәлімделген [8]. Москва патшалығын орнатқан династия әуелде Киев княздігін билеген Рюрик (Бюрик) әулетінен тарайды. Оларды еуропалықтар «Варяг» дейді және Ресей патшаларының билік символы болған Монамах тәжі – кәдімгі қазақы бөрік және ондай көне бөріктер Қырым музейлерінде жеткілікті көрінеді. Еуразияны ертеден билеген Ас династиясы (Асылұя тайпасы) жайлы, олардың Қырымдағы урус-сакалбан елін билеген тобы әуелде Сұрбөріас, кейін қысқаша Бөрі деп аталғанын және кейін славян-болгарлар көпше түрде «бюри-ки» дегендіктен атаулары «Бөрік» болып өзгергенін осы уақытқа дейінгі жазбаларымызда жеткізгенбіз. Ресей империясы олардың түркітілдіжазбаларын «древнерусские» етіп өзгерткенде, «Бөрік» атауын «Рюрик» деп бұрмалаған. Ал Куаб (Киев) атауы Хазар қағанатында бас уәзірлікті иемденген Куаруымен байланысты, урус-сакалбан елінің бір тобы хазар патшасына қызмет еткені де мәлім. Демек, Киев княздігін билеген, кейін Москва патшалығын орнатқан – Бөрік династиясының Куа деген руы, арғы тегі Қырымнан шыққан. Сондықтан олардың мекенін жергілікті халық – бұлғарлар «Қырымел» деп атаған және осы атау кейін «Кремль» болып өзгерген.

Ибн Батута заманында, ХIV ғасырда ішкі Ресейдегі бұлғарлар мұсылман болды және ол аймақ Алтын орда құрамында еді. Ол заманда Москва княздігі тұрмақ, Москва атауы да болмаған. Тіпті, ол аймақта христиан дінді Қырым елі де, Куа адамдары да мекендеген емес. Алыстағы чукчалар елінен (қараңғы ел) хабардар Ибн Батутаның мұсылман бұлғар еліндегі христиан тобы жайлы білмеуі ақылға симайды, білсе, жазып қалдырар еді еңбектерінде. Бюрик-Рюрик династиясы ол кезде қазіргі Беларусия аймағындағы урус елін басқаруы мүмкін, олар түркітілді католиктер болған (беларустар әуелде католик болғаны айтылады). Рус тайпасы – Қырымды мекендеген [9] түркітілділер, олардың түркітілді және католик дінді болғанын ХІІІ ғасырдың соңында жазылған «Кодекс Куманикус» жазбасы растайды [10]. Билеуші болғандықтан оларды «ақ рус» деп атаған. Кейін православяны қабылдап, болгарлық шіркеу тіліне көшкенде (славяндалғанда), «белорус» ұлты болып қалыптасты. Олар Алтын орда ыдыраған ХV ғасырда ғана бұлғарларды бағындырып, Бұлғар қаласына орныққан. Арғы түбі қырымдық болғандықтан, олардың мекендерін бұлғарлар «Қырымел» деп, ал басшыларын ру атауымен «Куа» деп атады. Олар христиан болғандықтан, шарап ішуді дәстүрге айналдырды. Сондықтан бұлғарлар оларды «мас куа» деп атап кетіп, осыдан «Москва» атауы қалыптасқан деп тұжырымдаймыз. Ибн Батута ХIV ғасырда «түні аса қысқа» Бұлғар қаласында болып, ондағы мешітте намазын оқыды, ол ешқандай орыс немесе славян адамдарын көргенін жазбайды.

Демек Маскуа атауы да, Москва патшалығы да тек ХV ғасырда ғана пайда болды (ХIV ғасырдағы Ибн Батута заманында ол Бұлғар деген қала еді). ХV ғасырда Бұлғар елі билігіне келіп Маскуа патшалығын орнатқан урустарды қазақтар «орыс» деп атаған, артынан олардың қол астындағы бұлғарларды да «орыс» деп атау қалыптасқан. Кейін ХVІ ғасырда бұлғар-орыстар шоқынып шіркеу тіліне көшкенде (славяндалғанда) «орыс» атауын бұрмалап, өздерін «рос» деп атап кеткен және мемлекеттері сол себептен Россия болып орнықты. Қазіргі христиан дінді, славян тілді орыс халқы ХIV ғасырда мұсылман дінді әрі түркі тілді бұлғар елі екенін Ибн Батута жазбасы дәлелдейді. Ондағы деректер Ресей тарихының толық жалған екенін паш етеді. Сондықтан Ресей мен Кеңестік империя Ибн Батута жазбасын сенімсіз етіп көрсетуге ұмтылды және барынша елемеуге тырысты.

Біз көрсеткен Белая горка (Бештаг) мен Москва (Бұлғар) арасы салт атты адамға шамамен он күндік жер болады. Яғни, Ибн Батута көрген Бұлғар қаласы – қазіргі Москва, ол Бұлғар елінің астанасы болғандықтан «Бұлғар» деп аталған. Ибн Батутаның «қараңғы ел» деп отырғаны ертеде чукчалар мекендеген қазіргі Архангельск қаласы аймағы екені түсінікті (Крайний Север).

Қорытынды: Ибн Батута Бештаудан (Белая горка) он күнде Бұлғар (Москва) қаласына жеткен. Сол жердің мешітінде намазға қатысқан, аса қызықса да алыс әрі жолы қиын болғандықтан «қараңғы елге» (Архангельск қаласы орналасқан аймақ) барудан бас тартқан. Ол Бұлғар қаласында үш күн болып, Өзбек хан отырған өлкеге (Бештаг-Белая горка) қайтып оралған.

«Вернулся я из города Булгара с эмиром, которого султан отрядил вместе со мною, и застал я ставку султана в местности, известной под именем Бишдаг. Это было 28 рамазана. Я присутствовал с ним при праздничном богослужении. Когда праздник кончился, то мы отправились в путь с султаном и со ставкою и прибыли к городу Хаджитархану. Город этот получил название свое от тюркского хаджи, одного из благочестивцев, поселившегося в этом месте. Султан отдал ему это место беспошлинно, и оно стало деревней; потом оно увеличилось и сделалось городом. Это один из лучших городов, с большими базарами, построенный на реке Итиле, которая одна из больших рек мира. Султан остается здесь до тех пор, пока усиливается стужа и эта река замерзает. Потом он приказывает жителям этого края привезти тысяч возов соломы, которые они кладут на лед, сплотившийся на реке. По этой реке и соединенным с нею водам ездят в арбах на расстоянии 3 дней пути. Часто по ней проходят караваны, не смотря на конец зимней поры, но тонут и погибают» – «Париждік нұсқа».

«Я воротился в табор султанский 28-го рамадана, и отправился потом за Султаном до Астрахани, одного из подвластных ему городов. Он стоит на берегу реки Этель, одной из величайших рек в мире» – «Лондондық нұсқа»

Ресей ғалымдары: «Ибн Батута Бұлғар қаласына Хаджтархан (Астрахан) қаласынан аттанған тәрізді» деп өрескел бұрмалайды. Осылайша «Бұлғар қаласы қазіргі Волгоград маңында орналасқан және ол аймақта ертеде Волжская Булгария мемлекеті болған» дейтін жалған тұжырымдарына қосымша дәлел іздейді. Олар «Ибн Батута Бұлғарға барған жолында Орал тауындағы Рус елін көрсетті» деген өтіріктерін де қосады. Осылайша «Рус халқы, яғни орыстар Ресейді ертеден мекендеген» деген қисынсыз тұжырымдарына араб ғалымы жазбасын куә етуге тырысады.

Ибн Батута өзінің Бештагтан Бұлғарға аттанғанын, сосын қайтадан сол Бештагқа оралғанын анық жазған және сол сапарында рус деген тайпа немесе ұлт кездесетінін көрсетпеген. Ибн Батута қалдырған деректерге сәйкес, Рус елі таулы жерде, мүлде басқа аймақта – Солтүстік Кавказ тауында отырған.

Қорытынды: Ибн Батута Бұлғар (Москва) қаласынан Бештауға (Белая горка) қайтып келген және осы жерден хан ордасымен бірге Хажтұрған (Астрахан) қаласына барған. Тарихшы «Хажтұрған» атауы ол жерді бір сыйлы мұсылман қажытұрғандықтан пайда болғанын, кейін ол ауылға, сосын үлкен қалаға айналғанын баяндайды. Оның жай ауылдан үлкен қалаға айналуы Мұхаммед Өзбек хан заманына дейін орын алғаны түсінікті. Осы деректің өзі Алтын орда аймағында ислам діні ертеден орныққанын дәлелдейді. Яғни, «Алтын ордада ислам діні Өзбек хан заманында келді» деген орыс зиялыларының тұжырымы жалған. Ибн Батута жазбасы Мұхаммед Өзбек хан Еділ өзенінің қатуын осы Хажтұрған (Астрахан) қаласында күтетінін, өзен қатқан соң оған сабан төсеп жол жасайтынын, одан қыста керуендер де өтетінін мәлімдейді. Осы деректен Мұхаммед Өзбек ханның мұз қатқанша Хажтұрғанда (Астраханда) отырып, мұз қатқан соң сабан төселген жол арқылы ел астанасы Ақсарай қаласына жететінін байқаймыз.

«Когда мы прибыли в город Хаджитархан, то хатунь Баялунь, дочь царя Византийского, просила султана позволить ей посетить отца своего, чтобы у него разрешиться от бремени, а возвратиться к нему. Он дал ей позволение. Затем она попросила его позволить мне отправиться в сообществе ее, для осмотра Константинополя Великого. Он отказал мне, опасаясь за меня, но я стал упрашивать его и сказал ему: «я отправлюсь туда под твоим покровительством и твоим заступничеством и не боюсь никого». Тогда он дал мне позволение, и мы распростились с ним... Мы направились к городу Укаку — городу средней величины, но красивой постройки, с обильными благами и сильной стужей. Между ним и между Сараем, столицей султана, 10 дней пути, а на один день пути от этого города горы Русских. Последние — христиане, красноволосые, голубоглазые, безобразной наружности, народ плутовской. У них серебряные рудники и из страны их привозятся саумы, т. е. серебряные слитки, на которые продается и покупается в этом крае. Через десять дней мы из этого города прибыли в город Сурдак» – «Париждік нұсқа».

«Когда Султан прибыл в Астрахань, одна из жен его, дочь Императора Константинопольского, беременная, просила у него позволения посетить отца своего, на что Султан согласился. Я осмелился просить разрешения следовать за нею, желая видеть Константинополь; сначала мне отказали. Когда я объяснил, что хочу быть в свите Султанши, без всякого отличия, позволение было дано. Таким образом, 10-го шаваля отправился я в путь с султанскою супругою, по имени Байлун,  дочерью Императора Константинопольского. Мы прибыли сначала в Укак, город порядочный, но там было нам весьма холодно. Отсюда до Эль-Сарая десять дней пути. В одном дне пути отсюда находятся Русские Горы, где живут Русские, христиане, народ с рыжими волосами и голубыми глазами, весьма хитрый и коварный. У них есть серебряные рудники, и из их земли получаются сувамы, или слитки серебра. После десяти дней пути от сего места, приехали мы в Судак» –«Лондондық нұсқа».

Ибн Батута Астраханнан императордың қызымен бірге Константина (бірінші аударма мен қазақша аудармада осылай жазылған) қаласына сапарға аттаныпты. Сол замандағы Константинополь билеушісінің Байлун есімді қызы болмағанын айтады тарихшылар. Соған қарағанда мұнда Ибн Батута қазіргі Румыниядағы Константа қаласын айтуы мүмкін. Олар Сарай (ел астанасы Ақсарай) қаласынан он күн қашықтықтағы Укак қаласына жетеді. Екі нұсқада да онда күн салқын екені және бір күндік жердегі тауда Рус елі отырғаны қамтылған, ал қазақша аудармада: «Он күндік жерде Рус елі тұратын тау көрініп тұр» делінген. Он күндік қашықтықтағы таудың көрініп тұруы, әлбетте қисынсыз. Осы Укак қаласын басқа аудармаларда «Акка», қазақша аудармада «Әкке» деп көрсеткен.

Солтүстік Кавказды ХІ ғасырда Қырымнан келген рустар басып алып, Сарир мемлекеті орнында Авар нуцальдігін орнатқаны және олардың ХІІ ғасырда биліктен айрылғаны, ал ХІІІ ғасырда Шыңғысхан әулеті Рус әулетін қайта билікке отырғызғаны – тарихи анық фактілер. Ол аймақтың негізгі халқының бір бөлігі аварлар сол заманда католик дінін ұстанғаны және оларды билеген Рус әулетінің шежіресі Арскан, яғни «Арыc хан» деп басталатыны да анық [11] (қырымдық рус пен сакалбан елі ХІ ғасырда католик болған, дұрыс атаулары – арыс пен сакалбан) [12].

Шешендердің бір тейпі (тайпасы) «урус» деп аталады. Олар шешендерге кірме саналады және ондағы Урус-Мартан қаласы атауы солардан қалған. Солтүстіккавказдық адамдар  арасында «сары шашты және көк көзділер» бүгін де жеткілікті және таулы аймақ салқын болатыны да түсінікті. Вайнах халқы шешен, ингуш және акки деген үш ұлттан құралады. Акки ұлты Шешен мен Дағыстанда бар, Акки деген бірнеше елді мекен таулы аймақта қазірге дейін сақталған. Рустер жерінде кен ошақтары барын және олар күмісті сатуға шығаратынын айтады Ибн Батута. Қазіргі Прохладный қаласында мыс кабель шығаратын зауыт орналасқан, оған жақын тауда вольфрам-мыс-күміс өндіретін кендер бар («Худес» пен «Кизил дере» кендері Дағыстанда, «Тырнауыз» кені Кабардин-Балкарда және Карачайдағы кен орындары).

Біздер Акки қаласы деп қазіргі Прохладный қаласын айтамыз [15]. Өйткені, оған жақын таулы аймақта авар, кабардан, вайнах ұлттары отыр (урус тобы Алтын орда заманында Солтүстік Кавказды билегенін, олардың бір тобы шешендер құрамында урус тейпі болып сақталғанын ескерттік). Прохладный қаласын қалыптастырған казактар деп саналады (казак деген қазақ болғанын айттық) және қаланың «Прохладный» аталуы, Ибн Батута айтқандай, оның «весьма прохладный» жер болуына байланысты. Ол тау етегіндегі жазық болғандықтан, Алтын орда құрамына кірген. Ал одан бір күндік жердегі таулы аймақты Шыңғысхан әулетімен одақтас Рус династиясы билеген. Ертеде әккі елі адамдар отырған елді мекен болғандықтан, қала Акки деп аталып кеткен сияқты. Ибн Батутаның кезінде оның тұрғындары алтынордалықтар, яғни қазақтар болғаны байқалады, өзге болса тарихшы жазар еді. Прохладный қаласынан Астраханға дейін салт аттыға шамамен жеті күн жүру керек. Араб ғалымы Астрахан мен Сарай қаласының арасы үш күн деп межелейді, яғни Сарай (Ақсарай) мен Прохладный арасы Ибн Батута көрсеткендей он күн болады.

Қортыныды, Ибн Батута Хажытұрған (Астрахан) қаласынан Акки (Прохладная) қаласына жеті күнде жеткен. Осы қаладан таудағы Рус еліне бір күндік жол екенін көрсетеді, яғни Солтүстік Кавказ тауындағы елді билеген қырымдық Урус династиясын айтады. Сосын олар он күн жүріп Қара теңіз жағасындағы Судак қаласына барған.

«Через десять дней мы из этого города прибыли в город Сурдак (Судак, Сурож). Это один из городов Кипчацкой степи, на берегу моря. Гавань его одна из самых больших и самых лучших гаваней. Вокруг него сады и воды; населяют его Тюрки и, под их покровительством, несколько Византийцев, которые занимаются ремеслами. Город этот был велик, но большая часть его была разрушена по причине раздора, который произошел между Византийцами и Тюрками и в котором победа осталась за Византийцами. Тогда Тюркам помогли их сообщники, перебили Византийцев страшнейшим образом и выгнали большую часть их. Часть же их остается под покровительством до сего времени. Потом мы прибыли к городу, известному под именем Бабасалтук. Баба имеет у них такое же значение, как у Берберов (т. е. отец). Салтук — был, говорят, прорицатель, но про него рассказывают вещи, которые закон запрещает. Этот город самый крайний из тюркских городов; между ним и между первыми владениями Византийцев 18 дней степью, без всякой оседлости, в том числе 8 дней без воды в ней. Вступили мы в нее во время холода и не нуждались в большом количестве воды. По этой степи мы ехали 18 дней, утром и вечером, и, хвала Аллаху, не видели ничего, кроме хорошего. После этого мы прибыли в крепость Махтули; это первые владения Византийцев. Так как Византийцы уже слышали о приезде этой хатуни в их край, то в эту крепость прибыл Кефали Никула Византиец, с большим войском и большим угощением, а из дворца отца ее, царя Константинопольского, приехали хатуни и повитухи. Между Махтули и Константинополем 22 дня пути; из них 16 дней до пролива, и 6 дней до Константинополя. От этой крепости ездят не иначе, как на лошадях и на мулах; арбы оставляются там вследствие неровной местности и гор. Эмир Байдара вернулся с своим войском, а с хатунью поехали лишь ее люди. Мечеть свою она оставила в этой крепости, и распоряжение о призыве к молитве было отменено. В числе угощения ей приносили вина, которые она пила, да свиней, которых, рассказал мне один из ее приближенных, она ела. Из лиц, совершавших молитву, при ней остался только один Тюрк, который и молился с нами. Вследствие вступления нашего во владения неверных изменились внутренние чувства, но хатунь поручила эмиру Кефали оказывать мне почет, и однажды он поколотил одного из своих невольников за то, что он смеялся над нашей молитвой. Когда находившимся в свите хатуни Тюркам стало ясно, что она к вере отцовской и желает остаться при нем, Я простился с нею и поехал назад. Пребывание мое у них продолжалось месяц и 6 дней. Отправились мы в сообществе Саруджи, который оказывал мне почет, пока добрались до крайнего предела их страны, где мы оставили своих спутников и свои арбы. Мы сели на арбы и вступили в степь. Саруджа доехал с нами до города Бабасалтука, провел там три дня в гостях и вернулся восвояси. Было это во время сильной стужи» – «Париждік нұсқа».

«После десяти дней пути от сего места, приехали мы в Судак, город в Кипчацкой Степи, на морском берегу, а потом в город Баба-Салтук. Здесь последнее место, принадл